Βασίλειο Βοσπόρου: Ένα αρχαίο ελληνικό βασίλειο στην Κριμαία

Ο Κιμμέριος Βόσπορος κατοικούνταν στο παρελθόν από πολλές φυλές, όπως οι Σκύθες, Σίνδοι, Μαΐτες. Δανδάριοι, Ψήσσοι, και Τορέτες, ενώ η ονομασία Κιμμέριος προέρχεται από τον λαό των Κιμερίων που κατοικούσαν παλιότερα. Στη συνέχεια στην περιοχή αυτή άρχισαν και ιδρύονταν ελληνικές αποικίες – πόλεις, όπως το Παντικάπαιον, Νυμφαίον, Μυρμήκειον, Θεοδοσία, Φαναγορία, Γοργιππία, Κήποι και Ερμόνασσα. Αυτές οι πόλεις το 480 π.Χ. ενώθηκαν σε ένα κράτος.

Το Βασίλειο του Βοσπόρου ή Βασίλειο του Κιμμερικού Βοσπόρου (5ος αιώνας π.Χ. – 4ος αιώνας μ.Χ.) ήταν αρχαίο βασίλειο που δημιουργήθηκε στις χερσονήσους της Κριμαίας και του Ταμάν στα στενά του σημερινού Κερτς. Κυρίαρχοι του βασιλείου ήταν οι Έλληνες από τις αποικίες της περιοχής που ενώθηκαν για την αντιμετώπιση των εξωτερικών εχθρών.

Πρώτη δυναστεία που βασίλεψε από το 480 π.Χ. ως το 438 π.Χ. ήταν των Αρχαιαανακτίδων. Επόμενη δυναστεία ήταν των Σπαρτοκίδων που βασίλεψε από το 438 π.Χ. έως τα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ. που το κράτος καταλύθηκε από τον Μιθριδάτη και έγινε τμήμα του Βασίλειου του Πόντου.

Σύμφωνα με το Διόδωρο το Σικελιώτη, το 438/437 π.Χ. η εξουσία του βασιλείου του Βοσπόρου, έπειτα από 42 χρόνια ηγεμονίας των Αρχαιαανακτίδων περιήλθε στο νέο ηγεμόνα, το Σπάρτοκο, του οποίου η βασιλεία διήρκεσε μόνο επτά χρόνια. Η νέα δυναστεία που ιδρύθηκε από το Σπάρτοκο ονομάστηκε Σπαρτοκίδες και διατήρησε την εξουσία του βασιλείου του Βοσπόρου σχεδόν 300 χρόνια, μέχρι το τέλος του 2ου αι. π.Χ. Δε γνωρίζουμε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η αλλαγή της δυναστείας. Οι Αρχαιανακτίδες εκθρονίστηκαν με βίαιο τρόπο, ή ο Σπάρτοκος κληρονόμησε την εξουσία με ειρηνικά και νόμιμα μέσα; Οι ιστορικοί κλίνουν προς την πρώτη εκδοχή.

Οι Σπαρτοκίδες ακολούθησαν επεκτατική πολιτική κατακτώντας νέα εδάφη και επεκτείνοντας το βασίλειο πρώτος βασιλιάς του ήταν ο Σπάρτοκος, που έδωσε και το όνομα του στην δυναστεία. Τους αποκαλούσαν τυράννους, αν και οι περισσότεροι εξ αυτών, αρχικά ο Παϊρισάδης και ο Λεύκων, αποδείχτηκαν δίκαιοι κυβερνήτες και, μάλιστα, ο Παϊρισάδης απολάμβανε τιμές όμοιες με αυτές των θεών. Ο τελευταίος από αυτούς τους μονάρχες έφερε επίσης το όνομα Παϊρισάδης. Σχετικά με το χαρακτήρα της εξουσίας των Σπαρτοκιδών, οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται σε αυτούς με τους όρους «τύραννοι» και ενίοτε «βασιλείς» ή «δυνάστες». Ως εκ τούτου ο τυραννικός χαρακτήρας της εξουσίας τους είναι δεδομένος. Η λατρεία του Απόλλωνα Ιατρού είχε ιδιαίτερη σημασία για τη δυναστεία των Σπαρτοκιδών. Η λατρεία αυτή είχε τεθεί υπό την προστασία τους, ενώ κάποιοι από τους Σπαρτοκίδες ήταν αρχιερείς του.

Όπως αποκαλύπτουν πολυάριθμες επιγραφές, συχνά ο βασιλιάς του Βοσπόρου κυβερνούσε μαζί με τον αδελφό ή το γιο του, αυτό εξηγεί γιατί οι ιστορικοί συχνά μιλούν για το συλλογικό χαρακτήρα της τυραννίδας του Βοσπόρου. Με αυτό τον τρόπο ο Βόσπορος ανέπτυξε μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίας, ασυνήθιστη για τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο. Η κυριαρχία των αυτόνομων δημοκρατικών πόλεων μειώθηκε σημαντικά υπέρ μιας προσωποκεντρικής εξουσίας. Ενίοτε το φαινόμενο αυτό ορίζεται ως «πρωτοελληνισμός». Η εμφάνιση μιας παρόμοιας μορφής εξουσίας στο Βόσπορο, ενάμιση αιώνα πριν από τον Αλέξανδρο, μπορεί να θεωρηθεί καινοτομία του βασιλείου του Βοσπόρου.

Ήδη από το τέλος του 5ου αι. π.Χ., οι Σπαρτοκίδες ακολούθησαν επεκτατική πολιτική. Το πρώτο «θύμα» ήταν η ελληνική πόλη του Νυμφαίου, που βρισκόταν νότια του Παντικαπαίου και ήταν πιθανόν μέλος της Α΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας. Το Νυμφαίον ενσωματώθηκε στο βασίλειο του Βοσπόρου, έπειτα από ένοπλη επέμβαση που έγινε στο διάστημα της βασιλείας του Σατύρου Α΄, μεταξύ του 410 και του 405 π.Χ. Η Θεοδοσία, ελληνική πόλη νοτιοανατολικά της Κριμαίας, με στρατηγική σημασία εξαιτίας του λιμανιού της που δεν πάγωνε καθόλου κατά τη διάρκεια του έτους, ήταν ο επόμενος στόχος της επεκτατικής πολιτικής των Σπαρτοκιδών. Οι αρχαίοι συγγραφείς μάς πληροφορούν ότι η μάχη για τη Θεοδοσία ήταν σκληρή και μακροχρόνια. Η Θεοδοσία είχε την υποστήριξη της Ηράκλειας Ποντικής και περιβαλλόταν από ισχυρά τείχη. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της σκοτώθηκε και ο Σάτυρος Α΄. Πιθανόν ο γιος του, ο Λεύκων Α΄, κατάφερε να ενσωματώσει την πόλη στο Βόσπορο, καθώς σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες αναφέρεται ως «άρχων του Βοσπόρου και της Θεοδοσίας», υπονοώντας την υποταγή της τελευταίας στο βασίλειο του Βοσπόρου. Στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. οι ηγεμόνες του Βοσπόρου, προκειμένου να προστατέψουν την περιοχή από τους πολεμικούς κατοίκους των στεπών της Κριμαίας, κατασκεύασαν ένα σύστημα από προστατευτικά αναχώματα, τα οποία εκτείνονταν από βορρά προς νότο στα δυτικά των παράκτιων πόλεων (π.χ. το ανάχωμα του Uzunglar).

Στο διάστημα της βασιλείας του Σατύρου Α΄ και του Λεύκωνος Α΄, η επικράτεια του βασιλείου του Βοσπόρου επεκτάθηκε και προς τα ανατολικά. Κάποιοι ιστορικοί θεωρούν πιθανό ότι μεγάλες ελληνικές πόλεις της ασιατικής πλευράς του Βοσπόρου (όπως η Φαναγορία και ο Σινδικός Λιμήν), ενσωματώθηκαν με βίαιο τρόπο στο βασίλειο του Βοσπόρου. Ο επόμενος στόχος ήταν η καθυπόταξη των τοπικών φύλων της χερσονήσου του Ταμάν, των Σινδών και των Μαιωτών, και της ανατολικής ακτής της Αζοφικής θάλασσας. Έπειτα από μακρύ διπλωματικό και στρατιωτικό αγώνα, η Σινδική ενσωματώθηκε στο βασίλειο του Βοσπόρου, αλλά είχε εξελληνιστεί σε μεγάλο βαθμό ήδη από τον 5ο αι. π.Χ., λόγω των στενών επαφών με το Βόσπορο.

Αργότερα καθυποτάχθηκαν και προσαρτήθηκαν στο βασίλειο και τα υπόλοιπα μαιωτικά φύλα, γεγονός που εκφράζεται και στον τίτλο που έφεραν οι βασιλείς του Βοσπόρου. Έτσι, ο Λεύκων Α΄ έγινε ο πρώτος μονάρχης που αποκαλούνταν, εκτός από «άρχων του Βοσπόρου και της Θεοδοσίας», και «βασιλιάς των Σινδών, Τορεατών, Δανδαρίων και Ψησσών». Ο γιος του, ο Παϊρισάδης Α΄, πρόσθεσε στον τίτλο του τα ονόματα των φύλων των Θάτεων και των Δόσκων, ή απλώς αυτοαποκαλούνταν «ο βασιλιάς των Σινδών και όλων των Μαιωτών». Γύρω στο τρίτο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., το βασίλειο του Βοσπόρου είχε διαμορφώσει τα εξωτερικά του σύνορα, τα οποία διατήρησε μέχρι το τέλος της αρχαιότητας. Το βασίλειο καταλάμβανε μια έκταση περίπου 5.000 τετρ. χλμ. και αποτελούσε το μεγαλύτερο ελληνικό κράτος της εποχής μετά το σικελικό βασίλειο του Διονύσου. Περιλάμβανε περίπου 30 πόλεις και εκτεταμένους οικισμούς διαφορετικής υπόστασης, καθώς και μια μεγάλης έκτασης γεωργική περιοχή. Μετά το θάνατο του Παϊρισάδη Α΄, η διαμάχη ανάμεσα στους γιους του Σάτυρο Β΄, Εύμηλο και Πρύτανι προκάλεσε αναταραχή στο βασίλειο. Ο Διόδωρος αφηγείται με λεπτομέρειες τα γεγονότα αυτού του αδελφοκτόνου πολέμου. Ο Εύμηλος, που βγήκε νικητής από αυτήν τη διαμάχη, κυβέρνησε περίπου πέντε χρόνια και ήταν ο τελευταίος ισχυρός ηγεμόνας του Βοσπόρου.

Το 310 μ.Χ. μετά τον θάνατο του Παϊρισάδη ξέσπασε πόλεμος διαδοχής. Τελευταίος βασιλιάς ήταν ο Παϊρισάδης Ε΄, που δολοφονήθηκε από τον Σκύθη σκλάβο Σαύμακο που είχε εξεγερθεί. Ο Μιθριδάτης Ευπάτωρ κατέστειλε την εξέγερση προσαρτώντας το βασίλειο του Βοσπόρου στο Βασίλειο του Πόντου, έκτοτε η ιστορία τους είναι κοινή.

Το όνομα Παϊσιάδης προέρχεται από αναγραμματισμό του Παϊρισάδης. Ο βασιλιάς Μιθριδάτης μετέφερε την οικογένεια του τελευταίου βασιλιά Παϊρισάδης Ε΄ από την Κριμαία στην Ηράκλεια του Πόντου. Εκεί έζησαν οι απόγονοί του μέχρι το 1922 όπου και με την ανταλλαγή πληθυσμών ήρθαν στην Ελλάδα.